De titel van dit artikel had ook ‘Je mag niet liegen op een podium‘ kunnen zijn. Of ‘Waarom sprekers liegen op een podium?‘ Of ‘Waarom we leugens willen geloven’. Maar ik weet het antwoord niet. Zelfs na het schrijven niet. Dus blijft het bij de vraag. ‘Mag je liegen op een podium?’

U bent vast niet bekend met het Posthuistheater in Heerenveen. Of toch? Het Posthuistheater is het wonderland uit mijn jeugd. Met rood pluche stoelen en rood velours op de wanden. Ietwat pathetisch. Ik weet het. Maar het loont de moeite u ervan op de hoogte te brengen. Het is de basis van mijn gezichtspunt. Ik had namelijk al jong besloten dat het theater de meest eerlijke plek op aarde was. Alles dat in het theater gebeurt is waar. Ga maar na: Elke leugen is een afspraak. En daardoor is alles echt. Geen rocket science. Een paar keer per jaar zat ik als kind op de meest eerlijke plek van de wereld. Daar waar alle gedragscodes glashelder waren.

DE COULISSEN WORDEN NEERGEHAALD.

Er waren wat omwegen nodig, maar via dat wonderland uit mijn jeugd belande ik op een theaterschool en studeerde daarna sociologie, waar ik Erving Goffman leerde kennen. Goffman bestudeerde het ‘dramaturgisch perspectief‘ van het zelf. Hij stelde dat we allemaal rollen spelen van wie we zijn en dat we daardoor niemand zijn. Afgezien van dat ‘lege zelf’ bewegen we afwisselend in ‘backstage‘ en ‘frontstage‘ constructies. Elke relatie, vriendschap, familie, afdeling of organisatie; verdeeld in backstages en frontstages. In de backstages mogen waarheden leven die we niet laten zien als we op het toneel belanden (de frontstage) en er publiek aanwezig is. Het is een wetenschappelijke weergave van het simplistische ‘niet je vuile was buiten hangen‘.

Maar tijden veranderen en Goffman bedacht zijn theorie midden in de vorige eeuw. Zonder notie van technologische ontwikkelingen of ’the age of aquarius‘ die nog komen moest. Zonder impact die de digitale wereld op onze gedragspatronen en attitude heeft. Iets dat ikzelf beschouw als een onlosmakelijke verbinding. Mede dankzij informatie technologie werden de coulissen neergehaald. Sociale media deed het zwarte achterdoek op het toneel verdween. En tegenwoordig ligt de toneelvloer er open en naakt voor haar publiek bij.

Het is een stijlkeuze, ik weet het. Iedereen die angstig is voor opgelegde verandering probeert zo snel hij kan weer zwarte doeken op te hangen. Uiterst begrijpelijk. Maar hoe hard je ook probeert, het helpt niet. De afgelopen vijftien jaar valt de wereld van illusies en backstages steeds meer door de mand.

IEDEREEN KLIMT OP DAT MAGISCHE PODIUM. 

Het Posthuistheatertje dat nog stamt uit het einde van de 19e eeuw programmeert nog steeds voorstellingen. Maar naast het echte-toneel staan er nu ook astronauten of schaatsers op het podium en wordt de foyer verhuurt aan sprekers en congressen. Langzaam beweegt er een vage, troebele substantie van echte verhalen vermengt met een zweem van magie naar de theatervloer.

Begrijp me niet verkeerd, ik juich het toe. Ik houd er van: Die transparantie. Van de congruentie die onwillekeurig haar bestaansrecht opeist en niet meer van toneel verdwijnt. Als de deuren opengaan en we in deze snel veranderende samenleving steeds vaker leren om de vuile was buiten te hangen, laten we dat dan ook doen. Laten we dan oefenen in de echte verhalen. Misschien is dat ook de reden waarom er steeds meer sprekers bij komen en elke ondernemer een boek wil schrijven..?

In mijn naïviteit ging ik er vanuit dat sprekers – in tegenstelling tot acteurs – hun werkelijke verhaal vertellen. Dat de facts & figures die ze noemen op waarheid berust zijn, dat hun anekdotes in de baseline echt-waar zijn en dat er een koninklijke code is waar ze zich allemaal aan houden. Die Koninklijke Code had ik natuurlijk zelf bedacht. Die is er helemaal niet.

WAAR IS DE GRENS TUSSEN ECHT EN ONECHT?

Tegenwoordig sta ik zelf (steeds vaker) weer op dat magische toneel. Niet als actrice zoals ik ooit droomde, maar als… mezelf. Afgelopen maart mocht ik een uur een ‘solo’ in schouwburg de Harmonie in Leeuwarden. Een absurde situatie voor iemand die dacht haar toneelambities in de wilgen te hebben gehangen. Stond ik daar opeens, betaald voor een volle zaal, zonder enige marketing of spannende repetitieperiode. Vorige maand kwam daar een volle bioscoopzaal in Hoorn bij. 500 mensen op precies zulke rode, pluche stoelen.

80% van mijn jaarsalaris komt voort uit lezingen. En langzamerhand begin ik er aan te wennen dat ‘spreker’ een beroep kan zijn. En al staat de spreker op datzelfde podium als de acteur, er is een wezenlijk verschil.

De acteur is onderdeel van een geheel – een samenspel van een karakter dat een personage vormt met wie je bent, een script, decor, licht, changementen – een regie. Elke voorstelling kan raken. In een ontroering, gedachte of een ontspannen moment. De ultieme vrijheid van alles mogen voelen zonder oordeel, waardoor optimale inspiratie kan ontstaan. Daar huist de magie.

Een spreker kan datzelfde bereiken – ik heb het een enkeling zien doen, maar het zijn de uitzonderingen. Naast dat spel, heeft de spreker een inhoudelijk doel. Plat gezegd geeft de opdrachtgever de reden waarom de spreker ingevlogen is. Vaak is dat doel ‘inspiratie’. Maar soms ook om het publiek iets te leren en informatie te geven over de één of andere toestand in de wereld.

TJA. EN DAN NU HET EUVEL. 

Mag de spreker daarvoor liegen? Mag de spreker liegen om zijn doel te bereiken, al zijn allerlei feiten onjuist en verhalen gejat of bedacht? In alle eerlijkheid; ik heb het nog nooit gedaan. Ik zou niet durven. Het zou niet in me opkomen om de boel te verdraaien. Voor een volle zaal zonder blikken of blozen leugens verkopen is mijn grootste nachtmerrie.

Sprekers op congressen bezweren de toekomst en houden spiegels voor. Maar. Waar is de grens tussen echt en onecht? Wie weet er nog welke elementen waarheid zijn, of wanneer er een charlatan onder het genot van een te florissant curriculum vitae het wonderland kapot maakt?

Onlangs zag ik een veel geboekte spreker voor een zaal staan. Ik had over hem gehoord en was nieuwsgierig. Zodra de man begon bekroop me een vreemd gevoel. Zijn paralinguale signalen (de intonatie van een stem, het timbre en de kleur) waren uitmuntend afgestemd op zijn non-verbale lichaamstaal. De man oreerde terwijl hij over het podium ijsbeerde. En als je de inhoud zou overslaan en er een Victoriaans decor omheen zou bouwen, zag het er zeker aannemelijk uit. Maar de inhoud van de tekst klopte niet. Er zaten leugens in en vrijwel geen feitelijke informatie. Bijna alles was suggestief.

Zoals het in elke beroepsgroep gaat, gaan dergelijke situaties als broodjes over de tafel. Of je nou loodgieter, leraar, schoenverkoper of spreker bent – er wordt vergeleken en onderzocht waar iedereen staat. En deze man bleek te liegen. Ik had niets verkeerd gegeten, mijn buikpijn bleek terecht. Maar iedereen hield het binnenskamers. Niemand hing de vuile was buiten…

MAG EEN SPREKER LIEGEN?

En nu weet ik het antwoord niet. Mag een spreker liegen? Weten we dat sprekers liegen? Moeten we aan het publiek doorgeven dat ze liegen? Ik heb makkelijk praten, dat snap ik. In mijn beleving hoort liegen bij de wereld van theater en dat is níet wat we doen. Sprekers spelen zichzelf. 

Ik vroeg het aan meerdere vrienden. De ene vond dat het mocht. Zolang het doel van de lezing en de opdrachtgever behaald was, was alles geoorloofd. De ander vond dat je mag liegen als er een goede intentie onder ligt. Weer een ander zei dat je een ‘beetje’ mag liegen om het verhaal aantrekkelijker te maken, maar dat je niet mag afwijken van de kern. Een volgende zei dat iedereen ligt, dus dat sprekers dat ook doen. Eén van mijn vrienden antwoordde zelfs dat je nooit in je eentje liegen kunt. Er is altijd een ander nodig die het wel of niet gelooft…

In het theater is alles echt. Elke leugen is een afspraak. Maar nu vraag ik u, wat als de afspraak troebel is en de leugen een waarheid? Mag je liegen op een podium?