Voor de meeste mensen was 21 september 2022 waarschijnlijk een gewone woensdag. De 264ste dag van het jaar. Leonard Cohen, Stephen King en duizenden anderen vier(d)en hun verjaardag. Het was trouwens ook de Internationale Dag van de Vrede. Best handig op de dag dat Poetin duizenden reservisten opriep. Een ogenschijnlijk ‘gewone’ woensdag…

Stiekem keek ik al tien jaar uit naar deze dag. In dit specifieke jaar. Het was de 10e verjaardag van KeepitCleanDay. Een project waarbij we met zoveel mogelijk mensen, zoveel mogelijk zwerfafval op één dag opruimden. Die dag was tien jaar geleden. Ik houd van markeringen – noem het rituelen. Niet met teveel bombarie, maar wel met een duiding die de herinnering levend houdt. Die de mooie verhalen een zetje geeft, zodat ze ons kunnen inspireren naar nieuwe initiaties. Van alles had ik er over gefantaseerd – Je kunt het zo gek niet bedenken. En níets van dat alles is uitgekomen. Geen boek. Geen feest. Geen cadeautjes (die ik allerlei mensen van ’toen’ zou sturen), geen revival, geen nieuw project. Zelfs mijn nieuwe onderneming die direct aansluit op alles dat ik n.a.v. KeepitCleanDay leerde is nog-niet-af. Welkom in het leven! ;)

Dus besloot ik woensdag taart te gaan eten in Hotel Casa (dat tien jaar geleden overigens Hotel Casa400 heette) waar we toentertijd dankzij directeur Hans Vugts de hele dag een zaal mochten gebruikten als livestream studio. Voor mij persoonlijk markering genoeg. ’s Avonds nam ik een wijntje, haalde herinneringen op met een vriend en had het over vandaag. Want nu is het enige dat er is.

En toch zette het me aan het denken… ‘Ik zou het nooit overdoen, maar had het voor geen goud willen missen’. Had ik dingen van toen nu anders gedaan? Zéker. Maar tegelijkertijd weet ik niet of dat slim zou zijn geweest. Het loopt zoals het loopt, en elke stap die we toen zetten was nodig om tot het uiteindelijke resultaat te komen. In het geval van KeepitCleanDay: Zo’n 50.000 mensen die in 120 gemeenten allemaal opruimden, zonder direct gebruik van geld en grote marketing campagnes. Het hing als een houtje-touwtje event aan elkaar. En ik denk dat dát is waar ik het meest trots op ben. ‘Rampante zwermintelligentie’ noemde ik het in die tijd ook wel: Woekerend en creatief.

Zeg leuk verhaal, maar hoe zit dat dan met dat houtje-touwtje evenement?

Laat ik je meenemen in een tripje down memory lane...

KeepitCleanDay is dus een landelijk zwerfafval-evenement dat ik in januari 2012 initieerde om aan te sluiten bij het mondiale WorldCleanUp. Het lag absoluut niet in de planning, en ontstond allemaal in het moment. Via de durftevragen facebookgroep had Juul Martin begin januari een oproep gedeeld over een conferentie in Tallinn, Estland. Het was kosteloos en iedereen was welkom, mits je in je eigen land geluid zou maken voor de CleanUps. Dat leek me een logische deal, en een beetje geluid maken was altijd goed. Ik schreef een persberichtje, en via een bekende van Martijn Aslander kwam dat direct in de media terecht. Nog voordat ik goed en wel in Estland zat bungelde ik al ergens op een radio en stond er een artikel in de Trouw. Het was wat veel. Maar goed, het bewoog en het stroomde, en daar ging het immers om.

Eenmaal in Estland belande ik in een surrealistische wereld. In retrospectief was het bijna een parallelle werkelijkheid die uit het niets opdook. Samen met een paar anderen uit Nederland dompelden we ons onder in een warm bad, terwijl het buiten twintig graden vroor. Ik leerde veel dat weekend – vooral dat ik nog even bij deze mensen wilde blijven. Er leek een stilzwijgend, gedeeld moreel kompas te leven dat boven alle logica uitsteeg – iets waar je het niet over had, maar er continu was. Eenvoudiger dan dat kan ik het niet zeggen.

Op datzelfde moment zat ik in de ziektewet vanwege een soort burn-out, en was mijn moeder een paar weken daarvoor met chemokuren begonnen. Mijn hele omgeving had erop aangedrongen dat ik naar die conferentie ging, en ze bleken allemaal gelijk te hebben. Maar, daarna? Het land opruimen van zwerfafval? Ik peinsde er niet over. Ik ben het type dat bloemen water geeft en focust op de groeikans. Er staat al sinds 2002 een boek met de titel ‘Overvloed‘ in mijn kast, en dat veranderen leek me – zeker gezien de context waarin ik me bevond – een uiterst slecht idee. Focussen op afval zou betekenen dat ik naar de schaduw zou moeten wijzen. Iets dat helemaal niet bij mijn natuur past. Later heeft een overheidsstrateeg weleens gesteld dat juist die karaktertrek wel eens de reden zou kunnen zijn dat KeepitCleanDay aardig goed gelukt is. Ik communiceerde enkel vanuit optimisme en overvloed, wat het thema buiten alle klaagliederen hield. Of dat waar is kunnen en zullen we natuurlijk nooit zeker weten. En dat hoeft ook niet.

Na de conferentie duurde het een week of twee waarin cruciale kantelingen me – als in een stroomversnelling – overkwamen. Op de conferentie had ik project design Dragon Dreaming leren kennen, waar inspiratie samengaat met intentie. Dit komen we in de normale managementstructuren niet zoveel tegen: Je kunt van alles willen vanuit een inspirerend momentum, maar als je de juiste informatie mist en geen actieve motivatie vindt, gebeurt er precies helemaal niks. Het sloot geruisloos aan bij de contextuele manier waarop ik al in elkaar zat.

Ik negeerde daarom na de conferentie de vergadering-ideeën van anderen. De poldercultuur om bij de start van een project ellenlang te gaan praten is een (westers) mentale insteek die absoluut niet helpend is bij het neerzetten van big hairy projects. Natuurlijk moet je goed afstemmen, je afspraken onderhouden en communiceren als je eenmaal goed en wel op weg bent. Maar nog vóór de start de creatieve vrijheid van het individu in de doofpot stoppen omwille van de harmonie, is echt destructief als je iets gaat doen dat je nog nooit gedaan hebt: Je komt er namelijk vergaderend nooít uit of iets gaat werken – Je moet het doen, continu bijscholen in het moment en niet te beroerd zijn je fouten toe te geven als ze zich voordoen.

If you wanna go fast, go alone. If you wanna go far, go together.

Als ik toen niet gestart was, zaten we nu nog te praten… ‘If you want to go fast, go alone. If you want to go far, go together.’ Dit project heeft me bij uitstek geleerd om beiden te doen. En… me daar niet voor te schamen. Ik adviseer het elk team, en ieder startend project: Laat elkaar vrij in de creatieve processen. Communiceer, maar beklem elkaar niet. Laat mensen solo-shows oppakken en vertrouw erop dat ze je inlichten en meenemen onderweg. Dit kan onzekerheid of jaloezie creëren als mensen van zichzelf ontdekken dat ze een ander ritme hebben dan ze aanvankelijk dachten – Maar als het hart op de goede plaats zit, dan verandert jaloezie in openheid en kan er groei ontstaan.

Dit is makkelijker gezegd dan gedaan natuurlijk – Ik heb hier zelf veel in moeten leren. Vooral dat ik niet hoef te vertragen voor een ander. Echt niet iedereen was blij met mijn roadrunner-taferelen. Het heeft me toen niet zo aan het wankelen gebracht, want als je eenmaal op die trein zit dender je door tot je bij de eindstreep bent. Maar later besef je wat er gebeurd is. Het betekende voor mij dat ik terughoudend werd en me bescheidener op ging stellen. Wat in mijn geval een ongezond effect was. Dit is natuurlijk bij iedereen anders. Maar de kunst is om in een continu proces je eigen ritme te waarderen, dat van anderen te erkennen, je uit te spreken als je je contextueel aanpast, èn anderen ook hun eigen proces te gunnen. Als je die vier punten meestert, zit je volgens mij altijd goed.

Ik zie tijdens organisatiebegeleidingen nog altijd verwarring hierover bij mensen. Je kunt het dom noemen, of naïef. Maar ik vermoed dat het ons allemaal wel eens overkomen is – Dat we ons eigen ritme loslieten om bij te kunnen blijven. Het is ontzettend lief bedoeld, maar het meest destructieve dat je zowel de ander als jezelf geven kunt. Zodra je je zonder kennisgeving gaat aanpassen, verlies je je essentie. Waardoor je ook je unieke kracht, creativiteit en eigenheid loslaat. En die is juist zo nodig om de diversiteit in stand te houden.

Alles loslaten, behalve de missie.

Mensen vragen vaak of we een projectplan hadden. Dan gaf ik ze de vijf spelregels die in de eerste maand noodzakelijkerwijs (en wederom vanzelf) ontstonden. Ik heb niet veel met regels, maar begrijp wel dat er routewijzers nodig zijn om je bestemming te bereiken. Dat kan de stand van de zon zijn, of een digitale GPS – dat maakt niet zoveel uit. Als je maar iets kiest waardoor mensen in ieder geval het gevoel van een koers herkennen.

Eén van de regels was dat het KeepitCleanDay heet. Jawel, dat was een dingetje voor mensen die het Nederlandse-taal-verloedering vonden. Dus maakten we er een spelregel van. De naam was trouwens toevallig ontstaan: In alle landen heet het evenement ‘CleanUpDay’. Soms in de eigen taal, en soms in het Engels. De naam KeepitCleanDay is er dankzij mijn moeder (sorry mam, dat ik je noem). Toen ik haar vertelde wat ik wilde, was haar reactie: ‘Het is hier in de Lemmer best schoon’. Ik antwoordde: ‘Dan houden we het schoon’. KeepitCleanDay leek me direct veel logischer uit optimistisch oogpunt. Bovendien zijn wij een land waar inderdaad veel geregeld en gebureaucratiseerd is (we geven €250 mln op jaarbasis uit aan zwerfafval).

Een tweede spelregel werd de datum. Je zou het niet verwachten van een project waarbij je in één dag het hele land opruimt, maar ik kreeg serieus weleens mail van gemeenten die het op een andere dag wilden houden (met de meest ludieke: “Onze burgermeester kan het niet openen op die datum“). Dus werd het een spelregel: Op de derde vrijdag van september is het KeepitCleanDay.

Die dag is er trouwens níet omdat ik perse de vrijdag wilde, maar omdat ik de Tzolkin raadpleegde (achteraf kun je zulke keuzes best open gooien toch?). De landelijke Opschoondagen zijn aan het begin van de lente, waardoor de herfst mij goed leek. Van mijn eerdere werk in het onderwijs en hulpverlening wist ik dat je het de mens zo gemakkelijk mogelijk moet maken als je ze buiten hun comfort zone in beweging wilt krijgen. Echter, de astronomische herfst begon in 2012 op zaterdag 22 september. Maar op een zaterdag zou (volgens mij) níemand vrijwillig de bosjes in gaan. De zondag viel af omdat je dan alle religieuze mensen buitensluit. Dus bleven de vrijdag en maandag over. Wat te doen? De Goden vragen.

Tijdens de hele voorbereidingstijd waarbij ik op podia stond mensen te mobiliseren, vertelde ik natuurlijk dat het op een vrijdag was omdat we dan ‘opgeruimd het weekend in’ konden. Geen woord aan gelogen! Maar keuzes kunnen meerdere redenen hebben, waarbij een belangrijke reden hier was dat de Tzolkin energie op vrijdag 21 september energieker en extraverter was dan op de maandag erna. Vandaar. Ik zei dit natuurlijk nooit hardop, want dit is absoluut geen verifieerbare feitenkennis voor de gemiddelde mens.

Of ik het anno nu verteld zou hebben? Ik weet het niet. Ik was er toen aan gewend nooit iets te delen op dat gebied. Dus mistte ik het ook niet. Bovendien vind ik de energetische wereld een spectrum waar zuiverheid essentieel is, en op grote schaal luistert dat nogal nauw. Je hebt vaak een congruenter effect als je niks zegt – Het is wat mij betreft ook niet bedoeld om veel over te praten.

Een volgende spelregel ontstond omdat politieke partijen zich er mee gingen bemoeien. Dat duurzaamheid in 2012 al op de agenda stond was goed, maar de vraag of we als project wilden aansluiten bij zo’n partij was raar. Dus bedacht ik eerst de regel ‘Het is voor iedere Nederlander‘. Pas toen ik in augustus het centrum van Amsterdam als mini-project oppakte, en van de reinigingsdienst leerde dat er dagelijks 100.000 toeristen in Amsterdam zijn, verbasterde ik de regel naar ‘Het is voor iedereen die op KeepitCleanDay in Nederland is’. Ook weer opgelost! ;)

Als je je enige tijd, energie en unieke expertise deelt omwille van het collectief

Een ander authentiek en essentieel punt was dat KeepitCleanDay zónder direct gebruik van geld en zónder plannen op papier tot stand kwam (behalve de digitale handleiding die grafisch ontwerper Kaire Guthan en ik maakten). Alles ging met ‘gesloten portemonnee’. Hoewel dit heel mooi klinkt, moet je je realiseren dat mensen dus wèl hun kostbare tijd, energie en unieke expertise gaven. Ik heb het nooit omgerekend, maar dat was onbetaalbaar geweest. Een miljoenen project! Hier ben ik het meest dankbaar voor. Nog steeds.

Afgelopen dagen merk ik dat mijn dankbare gevoel nu zelfs groter is dan toen. Ik kan het moeilijk in woorden duiden – Maar als ik me realiseer hóeveel mensen geloofden dat we samen meer zijn dan de som der delen en daar belangeloos aan bij wilden dragen, ontroerd me dat enorm. Misschien omdat ik het op het moment een beetje mis, maar dat neemt niet weg dat de waarde van toen me nog steeds raakt.

Het is onmogelijk om álle mensen te noemen die elk op hun eigen unieke moment, hun eigen keuze en eigen expertise iets deelden zodat dit project lukte… Dus bij voorbaat mijn excuses voor alle mensen die ik nu vergeet. De dag zelf heeft voor eeuwig een plekje in mijn hart uiteraard, met de mensen die er al die maanden al waren. Caroline vd Post die de social media optimistisch een enorme zwieper gaf, en er met een kalme opgewektheid voortdurend was. Maar ook Niels Visker en Tjerk Feitsma die spontaan in het centrum aan de slag gingen. Het team uit Slovenië dat kwam meevieren die dagen. En zonder twijfel de mensen die via Jaap van ’t Kruis meehielpen met de video’s en de livestream, Stefanie Vermeulen, Daan Spits en Xander Mouthaan – Onmogelijk om het zonder die extra hulp te kunnen!

We waren zonder die technische route überhaupt nooit zo opgeschaald geweest als nu het geval was, haha! Terugkijkend op de technologische ontwikkelingen in tien jaar tijd is het hilarisch: We verbonden mensen via twitter en Facebook, vroegen ze in te bellen via Skype en zonden dat integraal uit via de Livestream van CrowdRevolt (het bedrijf van Jaap en Stef) en YouTube. Hoe omslachtig wil je het anno 2022 hebben. ;)

Ik geloof heilig in de verbinding tussen expertise van burgers en de kracht van organisaties. Omdat organisaties bestaan uit mensen is die brug niet heel ingewikkeld, lijkt me. Bij KeepitCleanDay heb ik het summum hiervan mogen meemaken – En daar ben ik de laatste jaren pas achter gekomen. Ik had toen ècht geen idee hoe bijzonder de ondersteuning van de instituties was!

Helene van Zutphen meldde zich helemaal in het begin aan als vrijwilliger in Haarlem, en liet na een paar weken weten dat ze de nieuwe directeur bij NederlandSchoon was. Zonder hen, zonder GemeenteSchoon/RWS (met name Ageeth Boos ), de NVRD en de VNG was er überhaupt niks gelukt. Zij hebben voor mij het woord ‘ondersteunen’ een geheel nieuwe betekenis gegeven, en het evenement naar een hoger niveau getild. Door nergens naar projectplannen, beoogde effecten, begrotingen of wat dan ook te vragen, gaven ze mij en de anderen een enorm vertrouwen. Ze hielpen met marketing, deelden hun perscontacten, materialen en iedereen stond open om samen met alle helpende, creatieve burgers te ontdekken hoe dit zou uitpakken. Dit wonderlijke experiment! Sinds 2012 heb ik tientallen overheidsafdelingen en organisaties van de binnenkant gezien, waardoor ik de hulp van toen veel beter op waarde kan schatten.

Veranderen is een gelaagde toestand – Is dit dan wat ik leerde?

Het meest onhandige woord om mensen in beweging te krijgen is het woord ‘veranderen’. Het impliceert namelijk dat er iets verdwijnen moet. Terwijl we tegelijkertijd heus wel weten dat alles altijd in beweging is (je kunt het daarom veel beter over ‘beweging’ en ‘ontwikkeling’ hebben dan over veranderen – maar da’s een ander verhaal). Zo’n verandering beweging vindt in de regel plaats op drie lagen: In het waarom, het wat en het hoe. Meestal worden we in het wat geconfronteerd met iets dat vervolgens invloed heeft op het individuele hoe dan. Naar het waarom moeten we dan vervolgens vragen (of een communicatie afdeling zet het – vaak nèt te laat – op intranet).

De oplossing om mensen in beweging te krijgen is wat dat betreft veel simpeler: Als je deze volgorde door elkaar husselt, en mensen heel specifiek en beargumenteerd inlicht over het waarom, willen de meeste mensen best wel ontwikkelen. Je handeling wordt vervolgens nog krachtiger als je hun waarom er ook in betrekt. Je hebt dan niet alleen aan verwachtingsmanagement gedaan, maar het gekoppeld aan de concrete uitkomst. En meteen actieve betrokkenheid gecreëerd. (ik maak in transitietrajecten vaak mee dat er ook mensen zijn die niet geloven dat het zó simpel is en het moeten ervaren – die geef je dan een kopje thee om even bij te komen ;)).

Deze specifieke interventie leerde ik direct van KeepitCleanDay. Ik werkte daarvoor al met oplossingsgerichte therapie en ben wat provocatief aangelegd in mijn werkstijl, maar het door elkaar husselen van de gelaagdheid van verandering ontstond omdat ik maanden lang mensen moest vertellen dat er iets ging gebeuren dat ze niet geloofden. En waarvan ik zelf ook niet wist waarom ik het geloofde. Dat vond ik zelf na een paar maanden ook een beetje complex. De eerste periode ga je hard op adrenaline, dan besef je je plotseling dat je niet meer terug kan (waarna het angstzweet je uitbreekt), en daarna beland je in een leerproces en ga je verfijnen. Met dank aan die laatste fase mag ik dit nu ook aan andere mensen leren. Een erg bijzonder en dankbaar proces!

Voortschrijdende Inzichten

En wat moet je dan met al die inzichten? De tijd is veranderd, en het landschap ziet er anders uit – waardoor elke stap een nieuwe betekenis krijgt. Ik ben niet zo van de ‘should have, would have, could have‘. Als je een inzicht hebt, moet je er op handelen en de situatie gezond bijstellen, vind ik. Vanuit dat perspectief geloof ik dat iedereen altijd zijn best doet – om te doen wat hij op dat moment kiest. Juiste beslissingen? Misschien niet. Of enkel gefaseerd. Dat een deeltje wel wint, maar een ander deel in het ravijn belandt. Zowel verdeelde als gedeelde belangen zijn essentieel om te erkennen in ieder proces. Hoe nobel je intentie en inspiratie ook is. Sommige mensen (of organisaties) zullen uitsluitend blijven kiezen vanuit hun eigen perspectief – die begrijpen nog niet hoe je een context kunt creëren waarin iedereen wint. En of ze het ooit begrijpen, zullen we niet weten…

Je kunt enkel voorleven – ‘En dus je voortschrijdende inzichten delen‘ zei een vriendin van me afgelopen week. Een vriend van me voegde daar aan toe dat ‘sommige verhalen verteld moeten blijven‘. Alsof je aan iemand uit kan leggen hoe je een long distance trail voorbereidt. ‘Niet‘, zeg ik dan altijd. Dat leg je iemand niet uit. Je kunt iemand vertellen dat elke reis uniek is, en dat je onderweg pas ontdekt welk verhaal geschreven wil worden.

Misschien is dat dan het voortschrijdende inzicht dat nog enigszins zin heeft in deze tijd. We schrijven een nieuw verhaal met z’n allen, en niemand van ons weet hoe het eruit komt te zien. Maar strijden, schreeuwen en domineren gaat ons geen enkel uitsluitsel geven. Ja, op de korte termijn. En het levert enorm veel onrust, ongeluk en verdriet op. Maar op de lange termijn ontvouwen zich al tientallen jaren processen die ons een koers op bewegen – Dan kun je schreeuwen wat je wilt, maar handelen is dan een betere optie. In beweging komen.

Sommige mensen zullen daar wat meer empathie bij moeten ontwikkelen, terwijl anderen iets egocentrischer mogen worden. Zodat we in een equilibrium belanden, waardoor er een gezond zelfbewustzijn ontstaat. Dit klinkt wellicht wat esoterisch, maar als je er bij opruimt, wordt het nog logisch ook. ;)

Last but not least: Project X meets KeepitCleanDay

Dat contrasterende elementen soms rakelings dicht naast elkaar bestaan, ontdekte ik op de avond van 21 september 2012. Het was een uur of elf en er kwam een sms binnen met de tekst dat Haren (Gr.) ‘afgebroken’ was. Niet veel later volgde er een tweede berichtje met de vraag of we nog vuilniszakken en -handschoenen over hadden, want een groep ging de volgende dag Haren opruimen. Weer een dag later ontving ik meerdere vragen over het opruimen van Haren… Wij hadden geen idee wat er zich in het noorden voltrok, terwijl we bezig waren een opruim-evenement te vieren.

KeepitCleanDay – waarbij dus duizenden mensen het land gingen opruimen van zwerfafval – en Project X – een verjaardagsfeestje dat per ongeluk viraal ging waarna duizenden jongeren uit het land naar Haren trokken voor een feest dat er niet-was – vonden plaats op dezelfde dag. De absurditeit van die context vond ik fenomenaal. Nog steeds.

Het laat ons namelijk zien wát we allemaal niet in de hand hebben. En dat is véél. Grote namen als Malcolm Gladwell, Clay Shirky, de gebroeders Heath, maar ook mensen als Frederic Laloux en Tim Urban vertellen ons hoe we succesvol moeten opschalen. Hóe we grote successen boeken, en aan welke factoren een project moet voldoen om tot wasdom te komen. Terwijl je het in werkelijkheid nooít precies weet. Het meisje uit Haren dat zestien werd en per ongeluk een verkeerd icoontje op Facebook koos, waardoor de hele wereld haar verjaardagsuitnodiging kreeg, had dat niet gepland. Er rumoerde iets een maand van te voren, maar pas de laatste twee weken vloog het uit de pan – nota bene mede aangezwengeld door een jongen uit Nieuw-Zeeland die niemand kende.

Voor KeepitCleanDay waren honderden mensen acht maanden lang geluid aan het maken en sympathie te winnen. Waarbij ik zeker durf te stellen dat tientallen projecten vóór KeepitCleanDay net zo sterk bij hebben gedragen aan het effect, als die acht maanden voorbereiding. Zoals ik al zei, lange termijn processen in de onderstroom zijn al decennia in de maak. Totdat een piketpaaltje zichzelf even laat zien, en ons daarmee weer een routewijzer aanreikt. KeepitCleanDay was zo’n piketpaaltje. Slechts een deel binnen het geheel, zoals talloze projecten delen zijn. We staan allemaal op de schouders van elkaar.

Het spreekwoord is ‘op de schouders van reuzen‘. Maar ik zou daar – in deze 21ste eeuw – graag van maken dat we op elkaars schouders staan. En van iedereen die ons voorging.