‘Ja, en dan…’. ‘En dan gebeurt er…’. ‘En dan daarna…’ We stapelden de inzichten op elkaar. Lotte en ik. Terwijl we op een donker pondje in regen en wind het IJ overstaken. Als een blokkentoren vol kleuren en vormen bouwden we door. Een ratjetoe van associaties en theorieën. Maar wel eentje die staan bleef. Stevig en – vooral – stralend. 

Soms heb je gesprekken waarin je opeens, alles dat je in je hebt, optimaal kan inzetten. Dit was zo’n gesprek. ‘Maar ik ben niet accuraat’ riep ik, terwijl ik net Pierre Bourdieu – de koning van de kapitaalvormen – geciteerd had. ‘Daarom zou ik ook een slechte wetenschapper zijn’. ‘Oh’ lachte Lotte, en wuifde met haar hand door de lucht en de regen. De druppels spatten op. ‘Dat maakt niet uit!’

Ons gesprek ging over ‘Reflectief Kapitaal‘. Een term die me begin december zomaar door het hoofd geschoten was. Sindsdien had ik er uren over gedroomd, geassocieerd en nagedacht. Ik had er weinig over gesproken, want het moest nog vorm vinden voor het de wereld in kon. Vond ik. Vooral de vraag ‘Waarom moet het kapitaal worden en niet gewoon een werkwoord blijven?’ hield me bezig. Wat me daarnaast opgevallen was, was dat er niet tot nauwelijks iets over te vinden was in de literatuur. Het woord ‘Reflecteren’ stuitert het internet over, maar dat je dat ook vast kan pakken (net zoals ‘sociaal’ ‘economisch’ en ‘cultureel’ kapitaal) was kennelijk nog in weinig mensen op gekomen.

‘En nu?’ vroeg Lotte. ‘Wat ga je er mee doen?’ Ik vertelde dat ik al drie keer opnieuw begonnen was met een artikel. Een verhaal. Een essay. Een blog. Maar dat de grootste uitdaging de toonzetting was. ‘Ik weet niet waar ik wil dat het terecht komt’ zei ik tenslotte. ‘Dus wacht ik nog even’. En dat was dat. Het pondje kwam aan. We stonden al tien minuten te verregenen terwijl we door spraken, en namen vervolgens lachend afscheid.

Onderweg naar huis realiseerde ik me dat ik het ook gewoon het luchtruim in kon slingeren, en vanzelf zou ontdekken waar het neer zou komen. Per slot van rekening doe ik dat 80% van de tijd, en ga pas daarna strategisch aan de slag. En eigenlijk had ik dat met de term ‘Reflectief Kapitaal’ zelfs ook al gedaan. In een ander blog. In december. Maar, de meeste lezers focusten toen op heel iets anders.

Ik geloof dat zaken altijd op de plek terecht komen waar ze nodig zijn, maar de laatste jaren voeg ik daar meestal wel een richting aan toe. Ik ben er van gaan houden om ‘nee’ te zeggen, omdat het me direct ook mijn ‘ja’ laat zien. En precies daarover gaat Reflectief Kapitaal. Over het transparant zijn naar zowel je eigen proces, als dat van de ander. Naar beide kanten kunnen kijken, zonder iets te verliezen. En daardoor alleen maar te winnen. Een win-win situatie creëren dus.

Een voorbeeld: Toen ik tien jaar geleden nog met jongens werkte die vreselijke dingen hadden gedaan waardoor ze in de gevangenis terecht waren gekomen, moest ik op feestjes vaak uitleggen wat ik er leuk aan vond. Ik werkte met twee andere gedragtrainers bij een trainingcentrum waar we jonge mannen tussen de 16- 26 jaar hielpen weer terug te keren naar de maatschappij. Mensen die hoorden wat ik deed, zeiden ‘oh’ en ‘ah’ over mijn dagelijks bestaan, en vroegen zich daarna af wat er zo leuk was aan mijn werk. Dan legde ik uit dat een slechte daad altijd een slechte daad blijft. Een gewapende overval blijft een gewapende overval, en dat valt nooit goed te keuren. Werkelijk nooit. Maar .. wat er vandaag gebeurt, kunnen we wel veranderen. We kunnen kijken naar de reden van de daad, naar de aanleiding van de daad (diezelfde daad die altijd afgekeurd blijft). We kunnen kijken naar welke keuzehandelingen er de volgende keer zijn. En hoe je een attitude ontwikkelt, waardoor het ook in je op komt tijdens cruciale situaties.

Als je op deze manier naar situaties gaat kijken, ontstaat er een ander verhaal dat los komt te staan van het incident. De verhalen die je dan hoort, gaan niet over stoere overvallen of geweld, maar over eenzaamheid, verdriet, een gemis, of zelfs over liefde. Ze hebben alleen een verkeerde (lees: extreem verkeerde) afslag genomen, dat in het verleden leidde naar een misdrijf. Dit is slechts een voorbeeld. Een extreem uitgesproken voorbeeld, dat wel, want daardoor vallen kwesties beter op.

Een ander zien (begrijpen), wil niet zeggen dat je tegelijkertijd ook goed keurt wat er gebeurd is. En deze twee dingen halen we tegenwoordig maar al te vaak – en per ongeluk – door elkaar. We hebben de woorden ‘ik begrijp je’ verward met ‘ik ben het met je eens’. Twee heel verschillende uitspraken! Net zoals de zon de takken van de bomen ziet, en daardoor een tekening van schaduw op de huizen tovert, wil niets zeggen over wat de zon van de bomen vindt. Ze laat alleen de situatie zien, door haar licht te schijnen. En dat is precies wat reflecteren je brengt.

Dat dit taalkundig zo vreemd gelopen is, is heel begrijpelijk, want op het moment dat iemand zich ‘gezien’ voelt ontstaat er ontspanning en ruimte. Denk maar aan situaties waarin je je volkomen onbegrepen voelde. Je verkrampt, wordt boos, klapt dicht, wilt weg, of wordt juist strijdlustig. Iemand niet ‘zien’ (negeren) is een zware straf, en een pijnlijke gebeurtenis. Daar tegenover staat dat er een verbinding tussen twee mensen ontstaat (of verstevigd wordt), als er begrip voor elkaar is binnen de relatie. Verliefdheid werkt een beetje zo. Je herkent zoveel overeenkomsten bij elkaar, dat je gaat projecteren en daardoor jezelf vereenzelvigd met de ander. Pas op het moment dat verschillen gevierd gaan worden, ontstaat er echte liefde en ruimte voor persoonlijke processen.

Terug naar het Reflectief Kapitaal. ‘Waarom wil ik dat we het vast kunnen pakken, in plaats van dat het een proceswoord blijft?’. Het antwoord is eigenlijk simpel, denk ik onderweg naar huis. Te vaak, te veel gaan verhalen ons ene oor in, en het andere uit. ‘Reflecteren’ is een modewoord geworden waar we 45 minuten per week aan besteden, tijdens bilaterale overleggen of in een maandelijkse intervisie. Maar juist het bezitten van Reflectief Kapitaal draagt bij aan een menselijke ontwikkeling waar we – denk ik – enorm op zitten te wachten. Empathisch kijken, en daarbij je eigen wensen ook onthouden en er naar handelen. Het inzetten van Reflectief Kapitaal is noodzakelijk, juist op momenten dat je er níet speciaal voor gaat zitten. Het is het mandje dat je rechtop in de toren van de supermarkt plaatst, omdat er anders geen nieuwe mandjes bij passen voor de mensen die na jou komen. Het is de extra stap die je in de tram zet, als je ziet dat er achterin opeens veel mensen binnen wandelen. Het is kijken vanuit de ander, zonder dat je jezelf vergeet. Twee blikken in één oogopslag.

En hoe we dat wetenschappelijk in een vormpje gaan gieten, dat komt dan later wel. ;)